Kết quả

Chiến dịch Kavkaz là một trong các chiến dịch dài ngày nhất của Chiến tranh Xô-Đức. Với ưu thế ban đầu trên đà tấn công thắng lợi của Chiến dịch Blau, quân đội Đức Quốc xã đã đánh chiếm hầu hết những mục tiêu quan trọng ở Bắc Kavkaz trong vòng ba tháng, loại khỏi vòng chiến đấu hàng chục vạn sĩ quan và binh sĩ quân đội Liên Xô, buộc Phương diện quân Bắc Kavkaz phải lùi về giữ những vùng núi hiểm trở và bố trí tuyến phòng thủ mới dọc theo sông Terek. Tuy nhiên, thắng lợi ban đầu của Cụm Tập đoàn quân A nhanh chóng bị chặn đứng trước các con đèo quan trọng trên dãy Kavkaz và phòng tuyến sông Terek của quân đội Liên Xô. Mọi cố gắng của quân đội Đức Quốc xã để tiến vào phía Nam Kavkaz từ hai hướng Biển Đen và sông Terek đều thất bại. Mặc dù đã đổ vào mặt trận này gần 1.000.000 quân với hàng nghìn xe tăng thuộc Tập đoàn quân xe tăng 1, một trong bốn binh đoàn đột kích mạnh nhất của quân đội Đức Quốc xã trên mặt trận Xô-Đức nhưng Cụm tập đoàn quân A vẫn không thể xoay chuyển được tình thế. Sau thất bại của Cụm tập đoàn quân B tại trận Stalingrad, Cụm tập đoàn quân A (Đức) đứng trước nguy cơ bị cô lập. Và chỉ có hành động rút chạy thật nhanh của Tập đoàn quân xe tăng 1 băng qua thảo nguyên Kalmyk và đồng bằng Kuban cùng với những lá chắn thép do Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) dựng lên trước cửa ngõ Rostov mới cứu cho Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) khỏi bị tiêu diệt hoàn toàn.[39]

Trong các chiến dịch phản công của Quân đội Liên Xô từ tháng 1 đến tháng 10 năm 1943, họ đã đẩy tuyến mặt trận trở lại tình hình gần như trước tháng 7 năm 1943, tiến xa đến 800 km và thu hồi toàn bộ vùng Bắc Kavkaz, các đồng bằng sông Kuban, sông Đông và thảo nguyên Kalmyk, đánh thiệt hại nặng Cụm tập đoàn quân A (Đức). Phía Liên Xô công bố họ đã tiêu diệt và làm bị thương 275.000 sĩ quan và binh lính Đức, bắt 6.000 tù binh, phá hủy 890 xe tăng và xe bọc thép, bắt giữ 458 chiếc, bắn rơi và phá hủy hơn 2.000 máy bay, phá hủy 2.127 pháo, thu giữ 1.392 khẩu, phá hủy 1.394 súng cối, thu giữ 1.533 khẩu, phá hủy hơn 7.000 ô tô, thu giữ 15.000 chiếc cùng nhiều đầu máy xe lửa và toa xe. Mặc dù thiệt hại về người của quân đội Đức Quốc xã tại Kavkaz không cao bằng thiệt hại ở mặt trận Stalingrad nhưng thiệt hại về vũ khí và phương tiện chiến tranh lại lớn hơn. Nhiều sư đoàn xe tăng Đức thuộc các quân đoàn xe tăng 3, 40, 48, 57, sư đoàn xe tăng 22 và sư đoàn cơ giới đặc nhiệm F phải rút ra khỏi cuộc chiến để trang bị lại và bổ sung quân số bằng quân số và phương tiện được điều từ Đức, Tây Âu và Đông Âu sang.[59]

Tác chiến phối hợp với lục quân, Hạm đội Biển Đen (Liên Xô) đã chuyên chở hàng chục nghìn lượt quân đổ bộ trong các trận đánh ven biển và vận chuyển hàng nghìn thương binh, hàng vạn tấn hàng hóa, vũ khí, đạn dược, lương thực, quân trang, quân dụng. Mặc dù bị tổn thất không nhỏ nhưng các hạm tàu và không quân của Hạm đội Biển Đen đã đánh chìm gần 100 tàu tuần tiễu, tàu phóng lôi cùng hơn 500 thuyền và xuồng chiến đấu của hải quân Đức, yểm hộ chắc chắn cho các hoạt động quân sự ven bờ.[55] Các tập đoàn không quân 4 và 5 của quân đội Liên Xô đã tác chiến có hiệu quả trên vùng trời Kavkaz, nhất là ở giai đoạn cuối năm 1942, đầu năm 1943, khi không quân Đức bị hút vào mặt trận Stalingrad. Từ 17 tháng 4 đến ngày 7 tháng 6, hai tập đoàn quân không quân Liên Xô đã có cuộc đọ cánh với Tập đoàn quân không quân 4 (Đức) để tranh quyền khống chế bầu trời Kuban với lực lượng mỗi bên đến 1.000 máy bay. Cho dù phía Đức phủ nhận số liệu thiệt hại của mình do phía Liên Xô công bố nhưng trên thực tế, kết quả của các trận không chiến này đã làm suy yếu Tập đoàn không quân 4 (Đức) và cho đến Chiến dịch Taman lần thứ hai thì tập đoàn quân không quân này không còn có thể yểm hộ có hiệu quả cho các hoạt động trên bộ của Tập đoàn quân 17 (Đức) cũng như các tàu bè của họ trên Biển Đen.[50][62]

Đánh giá

Sai lầm chết người của Adolf Hitler và các tướng lĩnh Đức Quốc xã là đã đánh giá thấp tiềm lực quốc phòng của Liên Xô và kết quả tất yếu của sự "coi thường đối thủ" đó đã dẫn đến việc lựa chọn một "giải pháp cân bằng", chia đều Cụm tập đoàn quân Nam và tấn công vào Kavkaz trong khi các diễn biến ở khu vực Stalingrad chưa thể hứa hẹn một chuyển biến có tính bước ngoặt có lợi cho quân đội Đức Quốc xã. Cả hai Cụm tập đoàn quân A và B đều không đủ lực lượng để tác chiến lâu dài trên hai hướng chiến lược có trung tâm mặt trận cách xa nhau từ 800 đến trên 1.000 km, nghĩa là bằng hơn 1/3 chiều dài toàn bộ mặt trận Xô-Đức sau tháng 10 năm 1942. Với việc đưa quân vào Kavkaz, mật độ tác chiến trung bình của quân đội Đức Quốc xã giảm đi 1/3 trong đó, mật độ xe tăng trên 1 km chính diện giảm chỉ còn một nửa so với thời điểm tháng 6 năm 1942. Mật độ tác chiến của không quân cũng thưa mỏng hơn trên một vùng trời có diện tích gấp đôi so với tháng 6 năm 1942. Ngoài những đòn phản công quyết liệt của quân đội Liên Xô đã chặn đứng hai đạo quân Đức Quốc xã khổng lồ có tổng quân số cộng lại lên đến 2 triệu người ở cánh Nam mặt trận Xô-Đức thì những toan tính tham vọng quá mức của Adolf Hitler và những người ủng hộ ông ta đã làm suy yếu sức chiến đấu của quân đội Đức Quốc xã trên thực tế.[63] Và kết cục của nó là đến tháng 10 năm 1943, quân đội Đức Quốc xã đã mất toàn bộ những kết quả mà họ đã giành được một năm trước đó. Không những thế, họ còn mất đi vĩnh viễn quyền chủ động chiến lược với những tổn thất không gì có thể bù đắp được.[64]

Cũng như toàn bộ giai đoạn phòng thủ Stalingrad, ban đầu, quân đội Liên Xô lâm vào thế bị động, lúng túng nên chỉ sau ba tháng, quân đội Đức Quốc xã đã chiếm được nhiều mục tiêu quan trọng gồm toàn bộ dải đồng bằng màu mỡ ở Kuban và bờ Bắc sông Terek. Việc tổ chức phòng thủ ngày càng chặt chẽ hơn và việc lợi dụng tính phức tạp của địa hình ven các triền núi Bắc Kavkaz đã giúp quân đội Liên Xô chặn đứng đòn tấn công vũ bão của Cụm tập đoàn quân A. Từ cuối tháng 9 đến cuối tháng 12, Cụm tập đoàn quân này hầu như dẫm chân tại chỗ và bị tiêu hao sau những trận tấn công thất bại nhằm vượt qua dãy núi Kavkaz và sông Terek, các điểm xa nhất trong cuộc viễn chinh về phía Đông của quân đội Đức Quốc xã. Cùng với thất bại nặng nề trong trận Stalingrad, Cụm tập đoàn quân A (Đức) đứng trước nguy cơ bị cô lập. Trong hoàn cảnh đó, quân đội Đức Quốc xã phải lựa chọn một trong hai đáp số: cố cứu Tập đoàn quân 6 ở Stalingrad khỏi bị bao vây và tiêu diệt hay yểm hộ cho Cụm tập đoàn quân A rút quân. Cuối cùng, Hitler đã chọn giải pháp thứ hai vì nếu cố cứu Tập đoàn quân 6 một lần nữa, quân đội Đức Quốc xã có thể để mất cả hai đạo quân này. Và điều đó đồng nghĩa với sự sụp đổ của lục quân Đức trên toàn bộ cánh Nam mặt trận Xô-Đức. Trong tình thế của quân Đức lúc đó thì đây là một giải pháp hợp lý hơn cả.[65]

Cơ hội ngàn vàng để quân đội Liên Xô có thể cô lập được Cụm tập đoàn quân A (Đức) tại Bắc Kavkaz đã trôi qua trong mười ngày đầu tháng 1 năm 1943 khi các cụm tác chiến Bắc Kavkaz và Biển Đen đều chậm chạp trong việc triển khai các đòn phản công. Đặc biệt, việc sửa chữa, điều chỉnh lại mục tiêu của Kế hoạch Núi của Cụm Biển Đen đã làm mất đi năm ngày quý giá. Không những cuộc tấn công vào Maikop có thể hợp vây được một nửa lực lượng Đức ở Bắc Kavkaz bị hủy bỏ mà cuộc tấn công theo hướng Rostov cũng chậm chạp và không đạt kết quả cuối cùng.[59] Sự hiệp đồng giữa lục quân và hải quân Liên Xô ban đầu cũng không chắc chắn và thậm chí có lúc rơi vào tình trạng "trống đánh xuôi, kèn thổi ngược". Chỉ đến giữa năm 1943, việc hiệp đồng mới trở nên chặt chẽ hơn và đem lại những kết quả khả quan trong chiến dịch giải phóng Taman và các chiến dịch Kerch, Krym sau đó.[66]

Ảnh hưởng

Bị các ánh hào quang lớn của Trận Stalingrad và Trận El Alamein thứ hai cùng với các trận đánh ở trung lưu và thượng lưu sông Đông che lấp, cho đến trước năm 1967, các hoạt động quân sự ở Bắc Kavkaz ít được đề cập đến trong sử sách Liên Xô và không được quan tâm nghiên cứu một cách tương xứng với tầm quan trọng của nó. Trong bộ sách Lịch sử cuộc Chiến tranh vệ quốc vĩ đại gồm 6 tập, các chiến dịch và trận đánh ở Kavkaz chỉ chiếm một mục khiêm tốn tại Chương 2, Phần I, Tập 3. Và đương nhiên, ảnh hưởng của Chiến dịch Kavkaz cũng được đánh giá thấp chỉ ngang với các cuộc chiến diễn ra trên hướng thứ yếu như ở mặt trận Karelia. Trong khi Phương diện quân Karelia (Liên Xô) chỉ có 5 tập đoàn quân chống lại Tập đoàn quân Lapland (Đức) và 8 sư đoàn Phần Lan[67] thì tại Kavkaz, binh lực hai bên tập trung tại đây gồm 8 tập đoàn quân Liên Xô với hơn 40 sư đoàn và 2 tập đoàn quân Đức cùng các quân đoàn Romania và Italia lên đến 25 sư đoàn. Mặt trận Kavkaz không chỉ có vai trò quan trọng đối với Liên Xô mà còn đối với cả vùng Tây Nam Á và Trung Đông đang do quân đội Anh bảo vệ.[68]

Người đầu tiên đề cập đến các chiến dịch và trận đánh ở Kavkaz với tư cách nhà hoạt động quân sự là Phó đô đốc Joseph Danilovich Kirin tại cuốn sách "Hạm đội Biển Đen trong các trận đánh ở Kavkaz" của ông do Nhà xuất bản Quân sự - Moskva ấn hành năm 1958.[69] Cuốn sách chủ yếu đề cập đến các chiến dịch có sự tham gia của các hạm tàu và hải quân đánh bộ. Năm 1962, Boris Vasilevich Badanin, một sĩ quan công binh Liên Xô tham gia chiến dịch mới cho ra đời cuốn sách "Trong các chiến dịch ở Kavkaz" chủ yếu nói về hoạt động của công binh.[70] Năm 1967, Nguyên soái A. A. Grechko, khi đó là Bộ trưởng quốc phòng Liên Xô mới cho ra đời cuốn "Chiến sự tại Kavkaz" nói về toàn bộ các chiến dịch, trận đánh trong khuôn khổ Chiến dịch Kavkaz.[71] Sau đó, một số tướng lĩnh hải quân và các nhà hoạt động chính trị chính trị cũng tham gia viết sách về đề tài này. Đáng chú ý, người ta thấy xuất hiện cuốn tiểu thuyết bộ ba gồm: "Đất nhỏ", "Hồi sinh", "Đất mới" của L. I. Brezhnev, Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô". Mặc dù cuốn "Đất nhỏ" dựa trên những sự kiện và con người có thật nhưng đã được tô vẽ và hư cấu một cách quá đáng đồng thời mang đậm chất tiểu thuyết đến nỗi các nhà nghiên cứu lịch sử Liên Xô cũng như nước Nga hiện nay không bao giờ dùng nó làm sử liệu. Cuốn sách này đã bị lãng quên theo thời gian.[72]